Anadolu toprakları meyvesinden tutun da yaprağına, kerestesine varıncaya kadar her şeyinden yararlanılan dut ağacının anavatanıdır. Son yıllarda kurumsal girişimciler ile ünlü isimlerin tarım alanında yaptığı yatırımlar dikkat çekmektedir. Girişimcileri destekleyen beslenme algısındaki değişimler, kirlenen çevre, gereksinimlerin çeşitlenmesi gibi unsurlar göz önüne alınırsa yatırım fikri oldukça mantıklı. Örneğin, zeytin yetiştiriciliği bu alandaki verimli işlerden birisidir.Anadolu topografyasına uyum sağlamış olan zeytin ağacı Akdeniz kültürünün de önemli simgelerinden biri olmuştur. Zeytin zor yetişen; geç büyüyen, bir yıl ara ile ürün veren ancak fazla bakım gerektirmeyen ve yetiştikten sonra verimi bir hayli yüksek olan, uzun ömürlü bir ağaç. Zeytin ve zeytinyağı yatırımları kendini kısa sürede amorti etmektedir. Dut ağacı da zeytincilikten ilham almaktadır.
ÇOK AMAÇLI DUT YETİŞTİRİCİLİĞİ
İşte tam bu noktada en az zeytin kadar soylu kimliği ile dut ağacı endüstriyel nitelikli bir başka ağaç türü olarak gündeme geliyor. Önce meyvesi, sonra kendinden beslenen ipek kozası ve en sonunda da kerestesi ile dut ağacı başlı başına endüstriyel bir ağaç olarak birçok girişimin ana maddesidir. Dut, Anadolu orijinli ağaçlardan; botanikte ‘‘morus ailesi’’ olarak bilinen bir soydan gelmektedir. Geleneksel beslenme kültürümüzün içinde hem taze hem de kurutulmuş çeşitleriyle ‘‘Beyaz dut’’ ve ‘‘karadut’’ önemli bir yere sahiptir. Taze meyveleri sezonunda lezzetle sofralara gelirken, kuruyemiş sektöründe de gün kurusu lezzeti kazanmış meyveleri çeşitli formlara girerek raflara çıkar. Aromatik suyu alkolsüz içeceklerde ve ilaç sanayisinde sıklıkla kullanılıyor. Dut pestili, dut reçeli, dut kurusu dünyaca ünlü şifalı bitkiler arasında bulunuyor. Dut pekmezi ise meyvecilik kültürümüzün damak tatlarından birisidir. Son yıllarda ihracat değeri taşıyan ‘‘karadut suyu’’ sıra dışı bir iksir iken dut sirkesi de dünya mutfaklarında giderek daha fazla yer kazanıyor. İşte Anadolu toprakları bu benzersiz ağacın her zaman anavatanı olmuştur. Erzincan, Malatya, Elazığ gibi illerimize özgü step ikliminde yetişirken kıyı bölgelerimizin çoğuna da kusursuzca uyum sağlamaktadır. Fakat ne yazık ki son 50 yılda değeri çok fazla anlaşılamamış; çoğu yerlerde yalnız meyvesi için değil kerestesi için yetiştirilerek geleceği neredeyse yok edilmiştir.
GERÇEK İPEĞİN OLMAZSA OLMAZI DUT AĞACI
Güneşli ve ılıman bölgelerde iyi yetişen dut ağacı Akdeniz iklimini seven bir ağaçtır. Anadolu bir zamanlar 10 milyondan fazla ağacı bünyesinde bulundururken bugün bu sayı 2 milyonun altına düşmüş durumdadır. Yılda 70 bin ton civarında taze ürün elde edilen dut ağacının aslında gerçek endüstriyel değeri ipek kozası yetiştiriciliğinden kaynaklanıyor. Bu iş ‘‘ipek böceği’’ adıyla anılan canlının tırtıl evresinden sonra kendi kendini korumak maksadıyla koza örmesiyle başlamaktadır. İpek böceği kozası; böceğin salgıladığı bir iplikçik yumağıdır. İpek tırtılı yaklaşık 700 metreyi bulan iplikçiklerle kendine geçici bir kapsül oluşturuyorken havayla temas eden salgı sertleşiyor ve ipeğin ana maddesini meydana getiriyor. Ilıman iklimi ile Bursa ve dolayları bir zamanlar ipek kozacılığı ile anılmıştır. Güney Marmara illerimizde de yapılan ipek kozacılığı günümüzde eskisi kadar yoğun değildir. Dut ağacının azalması, tarım ilaçlarının kullanılması sonucu bir hayli gerilemiştir. Çok yakın bir zamana kadar ipek ihracatı yapan Türkiye artık ham ipek ithal etmek zorunda kalır olmuştur. Öyle ki son yıllarda Türkiye’ de üretilen ham ipek iç talebi karşılamaktan uzak olduğu için turizmin etkisiyle artan ipek halı üretiminde gerekli olan hammadde tamamen dışarıdan getirilmektedir. Gerekli potansiyel her zaman bizde fazlasıyla mevcut olmasına rağmen yaş ipek kozası üretimi yok denilecek kadar az. Bu alanda dünyanın en büyük ipek kozası üreticisi olan Çin’ in olumsuz etkisi fazla olmasına rağmen ipek kozası yetiştiriciliğinin bir aile işletmesi niteliği taşıyor olması da diğer önemli bir etkendir.
İPEKÇİLİK TEKRAR CANLANDIRILABİLİR
İpek böcekçiliği için dut ağacının yatırım maliyeti çok düşük. Yetiştirici köylü taze meyveyi pazarda ya da pekmezini çıkararak değerlendirirken ağacın yapraklarını da ipeğin gıdası olarak kullanıyor. Ancak ipek böceği kozası yetiştiren aile sayısı iyice azalmış durumda. Devletin vermiş olduğu teşvikler de günümüz realitesine uymuyor. Bu koşullarda yapılan yetiştiriciliğin Çin ile rekabet etmesi neredeyse imkansız. Bursa’ da bir zamanlar yaş ve kuru koza alım satımının yapıldığı borsa niteliğindeki ‘‘Koza Han’’ çoktan tarihe karışmış bile. Bugünler de otantik mimarisi ile modern iş merkezi olarak hizmet veriyor. Peki, dut ağacının tüm bu nimetlerinden faydalanmak için neler yapılmalı? Bir yanda besin değeri yüksek harika bir meyve diğer bir yanda ise 4 bin yıllık ipekçilik… Yapılacak iş ise tıpkı zeytincilikte olduğu gibi geniş arazilerde dut fidanı dikmek, ağacın meyvesi ve yapraklarından ekonomik olarak yararlanmaktır. Bu amaçla girişimlerin tıpkı Çin, Hindistan ve Kore’ de olduğu gibi entegre bir anlayışla yapılması gerekiyor. Brezilya ve İran da konuyu bu anlayışla ele alan iki diğer ülke. Gıda için işleme tesisi kurmak ve ipek için endüstri boyutu gerekli. Her iki alanda da üretilen nihai ürünlerin sorunsuz ihraç kabiliyeti var. Tüm mesele katma değer yaratabilecek entegrasyon sistemini kurabilmekte. Bunun için yeterli hammadde endüstriyel ölçekte üretilmek zorunda. Örneğin; karadut yetiştiriciliğini geniş arazi üzerinde yaparken; beyaz dut ve ipek kozası yetiştiriciliğini köy bazında anlaşmalı gerçekleştirmek mümkün. Bu bağlamda her iki üretim kanalında da amaca göre hareket edilmesi önemlidir. Bir hayli yabancılaştığımız dut ağacını yeniden tanımamız, zeytin ağacı gibi gereken değeri vermemiz gerekmektedir. Dut ağacının hiçbir parçasının boşa gitmediği örneğini ise Brezilyada bulunan işletmeler gıda ve ipek kozası üretiminin yanı sıra dut kerestesi üreticiliği yaparak göstermektedir. Dut ağaçları dünyada meyvesinden daha çok ipek üretimi için yetiştirilmektedir. Ancak son yıllarda meyvesine gösterilen ilginin artması yeni hibrit fidan türlerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Gerekli izinler alınarak bu fidanları ithal etmek mümkündür. Geniş alanlara dikilecek olan fidanların üretime geçmesiyle beraber çok sayıda işlenmiş ürün elde edilebilir. Elde edilen ürünleri öncelikli olarak meyve suyu endüstrisinde değerlendirmek ilk amaç olmalıdır. Kurulacak tesisin ihraç amaçlı olması işi garantiye alacaktır. Ancak gıda çeşitleri yanında anlaşmalı ekimlerle yan faaliyet olarak ipekçilik de yapılabilir. Özellikle tarıma ilgi duyan ve tarım yapabilecek uygun koşullara sahip olan girişimcilerin dut ağacı yetiştiriciliğini gözden geçirmeleri son derece faydalı olacaktır.